Pierwsze akty prawne chroniące powietrze obowiązywały w Europie w XIII w. Zarządzenie wydane przez Edwarda I w Anglii w 1273 r. zabraniało stosowania węgla jako opału w Londynie. Głównym powodem przyjęcia tych przepisów było zadymienie i nieprzyjemny zapach wytwarzany przy spalaniu węgla. W Kolonii w 1464 r. zamknięto, w wyniku skarg mieszkańców, hutę miedzi i ołowiu ze względu na zanieczyszczenie powietrza, które powodowała ¹ .

Zakres ochrony prawnej powietrza jest obecnie jednym z zasadniczych problemów prawa emisyjnego, ponieważ dotyczy istotnych warunków ochrony życia i zdrowia ludzi. Według P. Chovin i A. Roussel przepisy mające na celu ochronę powietrza przed zanieczyszczeniem wchodzą w skład rozmaitych systemów ustawodawczych. Przepisy te stawiają nowe wymagania przed zakładami przemysłowymi, ustalają zasady funkcjonowania i kontroli domowych systemów ogrzewania oraz stwarzają podstawy do rozszerzania tej kontroli na pojazdy samochodowe ² . W ochronie prawnej powietrza od samego początku tworzenia regulacji widoczna jest funkcja prewencyjna przepisów. Występuje ona obecnie na pięciu płaszczyznach regulacji: w skali globalnej, kontynentalnej, krajowej, regionalnej i lokalnej. Szczególne miejsce wśród przepisów prawnych chroniących powietrze zajmują normy, których celem jest zapobieganie zmianom klimatu. Celami nadrzędnymi tych przepisów jest ochrona klimatu i stabilizacja stężenia gazów cieplarnianych w atmosferze na poziomie wykluczającym niebezpieczne zaburzenia systemu klimatycznego powstałe w wyniku działalności człowieka ³ . Prawo ochrony powietrza w swoim podstawowym zakresie skierowane jest na zapobieganie zagrożeniom dla życia i zdrowia człowieka oraz stanu środowiska spowodowanym zanieczyszczeniem powietrza. Pierwszym kompleksowym aktem ustawodawczym dotyczącym ochrony powietrza w systemie prawa polskiego ⁴ , była ustawa z 21.04.1966 r. o ochronie powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniem ⁵ . E. Smoktunowicz, analizując środki prawne ochrony powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniem na gruncie przepisów tej ustawy oraz praktykę ich stosowania, wskazuje na szereg braków w regulacji prawnej oraz opartej na niej działalności organów państwowych. Uwagi tego autora zachowują nadal swoją aktualność na gruncie obecnie obowiązujących regulacji prawnych dotyczących ochrony powietrza. Obejmują one:

1) wzmocnienie rzeczywistego udziału organów ochrony powietrza w ustalaniu wszystkich rodzajów planów zagospodarowania przestrzennego;

2) większe wykorzystanie stref ochronnych w praktyce dla ochrony powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniem;

3) objęcie regulacją prawną ochrony powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniami pochodzącymi ze środków transportu;

4) zwiększenie nadzoru nad przestrzeganiem przepisów prawa o ochronie powietrza atmosferycznego;

5) uregulowanie prawne szkodliwego zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego ⁶ .

PRZYPOMINAMY. Od 1 lipca 2021 roku każdy obywatel lub zarządca budynku będzie zobowiązany złożyć deklarację do Centralnej Ewidencji Emisyjności Budynków.

Termin na złożenie deklaracji:

• 12 miesięcy w przypadku budynków już istniejących,
• 14 dni od uruchomienia nowego źródła ciepła lub spalania paliw, dla nowo powstałych obiektów.

Każdy budynek, który posiada źródło ciepła lub spalania paliw do 1 MW (np. piec, kominek, pompa ciepła etc.) należy zgłosić wypełniając odpowiednią deklarację.

Deklarację należy złożyć drogą elektroniczną na stronie: zone.gunb.gov.pl (należy posiadać profil zaufany albo podpis elektroniczny) lub w wersji papierowej w Urzędzie Gminy.

Mimo zachęt ponad 20 procent gmin nie zdecydowało się na przystąpienie do rządowego programu „Czyste powietrze”. Zdaniem części samorządów program wymaga przebudowy. Uważają że walka ze smogiem powinna być zadaniem zleconym i realizowanym na podstawie dotacji celowej. Wtedy łatwiej byłoby im tę akcję organizować.

Gminy przystępując do programu „Czyste Powietrze" mogły uzyskać 30 tys. zł dofinansowania na utworzenie punktów informacyjno - konsultacyjnych dla mieszkańców oraz ich bieżące funkcjonowanie. Miało to pomóc mieszkańcom uzyskać dofinansowanie na wymianę standardowych pieców na bardziej ekologiczne. Dodatkowo rząd przeznaczył 16 mln zł na premiowanie gmin, które w danym roku wykażą się największą aktywnością pod względem liczby składanych wniosków w programie.

Są zachęty, chętnych nie ma 

Mimo kolejnych zachęt do udziału w programie i przedłużenia do 15 września terminu składania wniosków, nie udało się przekonać wszystkich gmin. Na 2477 gmin umów z Wojewódzkimi Funduszami Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej nie podpisało ich 510 gmin. Do programu przystąpiły wszystkie gminy z województwa małopolskiego i świętokrzyskiego, mniej zainteresowane były gminy w województwach; podlaskim, lubelskim, łódzkim. W Wielkopolsce porozumienie podpisało 198 na 226 gmin.

- Zablokowały nas informacje o sprawozdawczości, a nam brakuje kadr. Urzędnicy są dociążeni kolejnymi obowiązkami. 30 tys. zł, które fundusz oferuje gminom, to zbyt małe pieniądze aby zatrudnić dodatkową osobę i ją utrzymywać przez kilka lat  - mówi  Alicja Raszka-Micherdzińska, sekretarz liczącej 13 tys. mieszkańców gminy  Wilkowice.

Ponadto - jak tłumaczy sekretarz gminy - urząd podpisał umowę z firmą zewnętrzną, która udzielała takich konsultacji. Dzięki temu do końca sierpnia wnioski do  programu „Czyste Powietrze” złożyło 83 mieszkańców. Gmina realizuje też własny program dotacyjny na wymianę kotłów, który w tym i ubiegłym roku kosztował łącznie 450 tys. zł.

Program wymaga zmian prawnych i organizacyjnych

Zdaniem Zarządu Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Wielkopolski, program jest potrzebny, bo smog jest coraz większym problemem. Jednak wymaga on zmian organizacyjnych i legislacyjnych, a także pewnych kryteriów dostępności. Mimo licznych działań wspierających realizację programu, jego efektywność jest niska. Stowarzyszenie postuluje, aby samorządy realizowały projekt jako zadanie zlecone na podstawie dotacji celowej, bo dziś program realizowany na podstawie porozumień między WFOŚiGW a gminami, co nie jest do końca efektywne i w pewnym elementach budzi wątpliwości prawne.

- Pomimo przewidzianej gratyfikacji na poziomie 30 tys. złotych, jest ona zbyt mała, aby sfinansować np. zaangażowanie choćby połowy etatu. Inspektorzy gminni często zajmują się wsparciem składania wniosków w ramach innych zadań. W wypadku przyspieszenia realizacji działań, których należy spodziewać się w najbliższej przyszłości, brak możliwości pełniejszego zaangażowania może spowodować załamanie tego procesu – uważają  członkowie stowarzyszenia.